واج چیست؟ مهدی خوشباف
واج چيست؟به كوچكترين واحد زبان واج ميگوييم.
واج بر دو نوع است:1)صامت 2)مصوّت
تعداد واجها:(29):
1)صامت(23):ع ء ب پ ت ط ث س ص ج چ ح ه ـه خ د ذ ز ض ظ ر ژ ش غ ق ف ك گ ل م ن و ي
2)مصوّت(6): الف)كوتاه: َ ِ ُ ب)بلند:آ - و - ی
هجا يا بخش:يك واحد گفتار است كه با هر ضربه ي هوا از ريه خارج مي شود.
مثال:من رفتم سه هجا دويد دو هجا سر به فلك كشيده هفت هجا ريخت يك هجا
چند نكته بسيار مهم:
1)هر هجا حدّاقل دو واج دارد.
2)هر هجا حداكثر چهار واج دارد.
3)واج اوّل هر هجا حتماً صامت است.
4)واج دوم هر هجا حتماً مصوت است.
5)به تعداد مصوت ها هجا داريم يا به تعداد هجا ها مصوت داريم.
6)هر هجا بيشتر از يك مصوت ندارد.
چند مثال براي مشخص كردن هجا ها و واج ها:
اَ:ء َ آ:ءا باغ:ب ا غ آرزو:ء ا ر ِ ز و اِ:ء ِ اي:ء ي ديوار:د ي و ا ر اميدوار:ء ُ م ي د و ا ر
اِ:ء ِ او:ء و انسان:ء ِ ن س ا ن دست: د َ س ت
نكته هاي بسيار مهم:
نكته ي1)((ها))ي بيان حركت(((ها))ي غير ملفوظ) در حكم يك مصوت كوتاه است.
مثال: خانه:خ ا ن ِ ــه
سوره:س و ر ِ ه در اين دو مثال ((ها)) ي بيان حركت در حكم مصوت كوتاه
نكته ي2)و معدوله(تغيير كرده):اين و ويژه ي واژه هاي فارسي است و نوشته مي شود امّا خوانده نمي شود و در واج شماري محاسبه نمي شود.
خواهر: خ ا هـ َ ر خواست: خ ا س ت خوار: خ ا ر خواهش:خ ا هـ ِ ش
خوارزم: خ ا ر َ ز م خواب: خ ا ب خواندن:خ ا ن د َ ن خواليگر:خ ا ل ي گ َ ر
نكته ي3)بعضي از واژه ها دو تلفّظي است واژه اي كه در تلفّظ نسبت به تلفّظ ديگر يك هجا بيشتر بگيرد فقط يك واج بيشترز خواهد داشت و آن واج حتماً مصوت كوتاه است.
واژه هاي دو تلفّظي تلفّظ يك تلفّظ دو
مهربان م ِ هـ ر ب ا ن م ِ هـ ر َ ب ا ن
آسمان ء ا س م ا ن ء ا س ِ م ا ن
استوا ء ُ س ت و ا ر ء ُ س ت ُ و ا ر
نكته ي4)واج مشدّد:واج صامتي است كه سومين واج هجايي است كه بلافاصله به عنوان اوّلين واج هجايي بعد مي آيد:مثال:
دقّت:د ِ ق ق َ ت مؤدّب:م ُ ء َ د د َ ب عينييّت:ع ِ ي ن ي ي ي َ ت رياضيّات:ر ي ا ض ي ي ي ا ت تغيّر:ت َ غ َ ي ي ُ ر
اين دو واژه تشديد ندارند و براي مقايسه با واژه ي تغيّر آمده است:1)پاييز:پ ا ي ي ز 2)ت َ غ ي ي ر
نكته ي5)بعضي از واژه هاي عربي كه به تكواژ ((يّت)) ختم مي شوند تكواژ پايه ي آن ها عربي است.و در شمارش تكواژ ((يّت)) به عنوان تكواژ محاسبه مي شود.مثال:
وضعيّت هويّت ماهيّت توهيّت كيفيّت مسئوليّت مرغوبيّت كمّيّت انسانيبت اهمّيّت
نكته ي6)كاربرد واژه هاي فارسي با تكواژ ((يّت)) عربي نادرست است.مثال:
خوبيّت،بديّت،رهبريّت،آشنائيّت،دوئيّت،منيّت و ...
نكته ي7)بعضي از واژه هاي مصدر باب تفعيل عربي كه به واج هاي ((يت)) ختم مي شوند روي هم يك واژه و يك تكواژ هستند.اين واژه ها تشديد نمي پذيرند.مثال:
تهنيت،تقويت،تسليت،تربيت و ...
*توضيح:اگر ((يّت)) از واژه هاي نكته ي 5 برداشته شود جز قبل داراي معناست.
مثال:مأموريت مأمور+يّت
*چنانچه از واژه هاي نكته ي 7 ((يت)) برداشته شود جز قبل معنا دارد.
مثال:تهنيت اين واژه تشديد ندارد و با برداشتن ((يت)) از آخر آن،تهن باقي مي ماند كه معنا ندارد.
نكته ي8)بعضي از واژه هايي كه از زبان بيگانه وارد زبان فارسي شده است ممكن است واژه ي يك هجايي با بيش از چهار واج باشد يا يك هجاي واژه بيش از چهار واج داشته باشد.ما نمي توانيم اين واژه ها را تلفّظ كنيم يا آن ها را تبديل به دو هجا مي كنيم يا يك واج آن ها را حذف مي كنيم.
|
واژه |
تبديل به دو هجا |
حذف يك واج |
|
لوسْتْرْ تَمْرْ فولْكْسْ |
لوس/تِر ------------ فُ/لُكْسْ |
لوسْتر تَمْرْ ------------ |
*تست:اگر صامت ها را با ((ص)) و مصّوت ها را با ((م)) نمايش دهيم كدام يك از گزينه هاي زير نشان دهنده ي واژه ي ((پراهمّيّت)) است.
1)ص/م/ص/ص/م/ص/م/ص/ص/م/ص/م/ص
2)ص/م/ص/ص/م/ص/ص//م/ص/ص/م/ص/م
3)ص/م/ص/ص/م/ص/م/ص/ص/م/ص/م/م/ص
4)ص/م/ص/ص/م/ص/م/ص/ص/م/ص/ص/م/ص
5)ص/ص/م/ص/م/ص/م/ص/ص/م/ص/ص/م/ص
6)م/ص/م/ص/م/ص/م/ص/ص/م/ص/ص/م/ص
*تست:در واژه هاي ((سنگ ريزه ها)) و ((اقليّتّ)) به ترتيب چند مصوّت و چند صامت وجود دارد:
1)چهار و پنج-چهار و هفت
2)چهار و شش-چهار و شش
3)چهار و شش- چهار و هفت
4)چهار و هفت- چهار وشش
5)شش و چهار- هفت و چهار
6)چهار و ده- چهار و يازده
الگوي هجاها:
الگوي هجاها سه گونه است:
1)صامت+مصوّت:اَ اِ اُ آ او اي : بَ بِ بُ با بو بي
2)صامت+مصوّت+صامت:دَر گَل پُل آب رود پر
3)صامت+مصوّت+صامت+صامت:چَنْگْ عِشْقْ مُرْغْ ماسْتْ گوشْتْ ريخْتْ